Vicdanın Dijital Dönüşümü: Dijital Vicdan Nedir ve Nasıl Oluştu? 

31.12.2025 | NetHaberler | Özel Haber | bilgi@nethaberler.com

SonDakika: NetHaberler.Com’un edindiği bilgiye göre; dijital vicdan kavramı, son dönemde gündemi meşgul eden en çarpıcı terimlerden biri haline geldi. Türk Dil Kurumu'nun 2025 yılının kelimesi olarak seçtiği bu ifade, bireylerin gerçek hayattaki sorumluluklardan kaçınarak sosyal medya üzerinden beğeni, paylaşım veya yorumlarla vicdanlarını rahatlatmasını tanımlıyor.

Bu dönüşüm, teknolojinin insan psikolojisi üzerindeki etkisini gözler önüne seriyor ve vicdanın evrimini sorgulatıyor. Peki, geleneksel vicdan nasıl bir yol izleyerek bu noktaya ulaştı? Bu haberimizde, konuyu derinlemesine inceliyoruz. Geleneksel Vicdan Kavramı ve Kökenleri Vicdan, insanlık tarihinin en eski kavramlarından biri olarak karşımıza çıkıyor.

Etimolojik kökleri Arapça'ya dayanan bu kelime, "bulmak, fark etmek, algılamak" anlamlarını taşıyor. Felsefi ve dini metinlerde, vicdan bireyin kendi davranışlarını ahlaki değerler çerçevesinde yargılamasını sağlayan içsel bir pusula olarak tanımlanıyor. Örneğin, Wikipedia'ya göre, Hristiyanlıkta Martin Luther vicdanı Tanrı'nın sözüne bağlı bir yargı olarak görürken, İslam'da "taqwa" kavramı vicdanı kötülükten koruyan bir kalkan gibi betimliyor.

Freud'un psikanaliz kuramında ise vicdan, süperego olarak adlandırılan üst benlikte yer alıyor. Bu yapı, çocukluk döneminde aile ve toplumdan edinilen normlarla şekilleniyor ve bireyi suçluluk duygusuyla cezalandırıyor. Seküler bakış açısında vicdan, doğuştan gelen bir özellikten ziyade kültürel öğrenmeyle oluşuyor. Darwin'in evrim teorisinde bile vicdan, sosyal instinktlerin bir ürünü olarak ele alınıyor; bireysel hayatta kalma ile topluluk yararını dengeleyen bir mekanizma. Ancak günümüzde bu geleneksel yapı, dijital dünyanın hızıyla çatışmaya başladı.

Sosyal medya platformları, vicdanı somut eylemlerden uzaklaştırarak sembolik jestlere indirgiyor. Ekşi Sözlük'te kullanıcılar, vicdanı "vicdani körlük" ile ilişkilendirerek, siyasi etik eksikliğini vurguluyor. Bir kullanıcı, "Siyasi etik olmalıydı, yolsuzluk ve adam kayırma gibi ahlak dışı eylemler yoğun biçimde yaşanıyor" diye not düşmüş. Bu yorumlar, vicdanın kökenlerinden uzaklaşarak nasıl bir evrim geçirdiğini gösteriyor.

Dijital Çağın Yükselişi ve Vicdanın Dönüşümü Dijital çağın başlamasıyla birlikte, vicdan kavramı radikal bir değişime uğradı. İnternet ve sosyal medya, bireyleri küresel olaylara anında bağlarken, aynı zamanda pasif bir duyarlılık yarattı. Türk Dil Kurumu'na göre dijital vicdan, "gerçek hayatta sorumluluk almayıp sosyal medyadaki paylaşım veya beğenilerle vicdani rahatlama eylemi" olarak tanımlanıyor. Bu tanım, 2025 yılında halk oylamasıyla seçilen kelimeyle örtüşüyor ve yaklaşık 300 bin oy almış.

X platformunda (eski Twitter) yapılan paylaşımlarda, bu kavram sıkça tartışılıyor. Bir kullanıcı, "Dijital vicdan, teknolojiye 'yapabiliyorum' diye değil, 'yapmalı mıyım?' diye bakan zihinsel ve etik bir kontrol mekanizmasıdır" diyor. Başka bir paylaşımda ise, "Algoritmalar karar alıyor, yapay zeka içerik üretiyor, veri ekonomisi insanı şeffaf bir dosyaya çeviriyor" ifadesi kullanılıyor. Bu yorumlar, vicdanın dijitalleşmesini vurguluyor; artık vicdan, ekranlardaki etkileşimlerle ölçülüyor. Web araştırmalarına göre, dijital vicdanın evrimi, yapay zeka ve etik tartışmalarıyla hız kazandı.

Örneğin, NTV Haber'de belirtildiği üzere, dijital vicdan bireysel ve toplumsal duyarlılıklara ayna tutuyor. Milliyet gazetesinde ise, bu kavramın sorunların derinleşmesine yol açtığı belirtiliyor. Ekşi Sözlük'te bir entry, "TDK'nin seçkisindeki kelimeler arasında dijital vicdan ve vicdani körlük nasıl kelime oluyor? Liyakatsizlik olmalıydı" diye eleştiri getiriyor. Bu tartışmalar, vicdanın geleneksel köklerinden koparak dijital bir forma büründüğünü gösteriyor.

Ayrıca, X'te bir postta, "Dijital vicdan, insanın ahlaki pusulasının ekranlarda, algoritmalarda ve veri kümelerinde yankılanmaya başlamasıyla ortaya çıkan yeni bir bilinç biçimi" olarak tanımlanıyor. Bu tanım, geleneksel vicdanın sezgisel sarsıntısından uzaklaşarak istatistiksel bir kesinliğe evrildiğini ortaya koyuyor. Psikolojik açıdan bakıldığında, sosyal medya bireyleri "izleniyor olma" hissiyle davranışlarını düzenlemeye itiyor, ki bu da Freud'un süperegosunu dijital bir versiyona dönüştürüyor. Dijital Vicdanın Toplumsal Etkileri Dijital vicdanın toplum üzerindeki etkileri hem olumlu hem de olumsuz yönler taşıyor. Olumlu tarafta, küresel farkındalık artıyor; örneğin, Gazze veya Doğu Türkistan gibi dramlarda sosyal medya üzerinden milyonlarca etkileşim yaşanıyor.

Wikipedia'da belirtilen "world conscience" kavramı, dijital iletişim sayesinde evrensel bir vicdan oluşumunu teşvik ediyor. Peter Singer'ın görüşüne göre, BM'nin Milenyum Kalkınma Hedefleri gibi girişimler, etik sınırları ulus ötesine taşıyor. Ancak olumsuz etkiler daha baskın görünüyor. X'te bir paylaşımda, "Artan farkındalık, azalan eylem" deniliyor; bireyler beğeniyle yetinip somut yardım yapmıyor. Bu, Garrett Hardin'in "tragedy of the commons" teorisini anımsatıyor; bireysel çıkarlar, ortak kaynakların tükenmesine yol açıyor. Ekşi Sözlük'te kullanıcılar, dijital vicdanı "pasifize edilmiş duyarlılık" olarak nitelendiriyor.

Bir başka X postunda, "Yapay zeka bütün yüzleri tanıyor ama ruhu bilmiyor" ifadesi kullanılıyor, ki bu dijital vicdanın duygusal derinlikten yoksunluğunu vurguluyor. Toplumsal olarak, bu dönüşüm bireyleri yabancılaştırıyor; Salih Uyan'ın paylaşımında belirttiği gibi, "Okuduğumuzla yaşadığımız birbirine düşman kesilmiş." Dijital vicdan, merhameti sembolik hale getirerek gerçek eylemi engelliyor. Ayrıca, dijital faşizm tartışmaları da konuya dahil oluyor.

Bir postta, "Dijital faşizm son hız, insanlar arasındaki irtibatı kesecekler" deniliyor. Bu, vicdanın dijitalleşmesinin sansür ve manipülasyonla birleştiğinde nasıl tehlikeli olabileceğini gösteriyor. Noam Chomsky'nin eleştirileri gibi, tüketimcilik apatiyi körüklüyor ve demokratik katılımı azaltıyor. Gelecekte Dijital Vicdan: Fırsatlar ve Tehlikeler Geleceğe baktığımızda, dijital vicdan hem fırsatlar hem de tehlikeler sunuyor. Yapay zeka etik sistemlerinde "artificial conscience" kavramı, AI'nin introspektif kararlar almasını sağlayabilir. Wikipedia'da bahsedilen nörobilim çalışmaları, prefrontal korteksi vicdanla ilişkilendirerek dijital simülasyonlara kapı açıyor.

Ancak tehlikeler de var; X'te bir paylaşımda, "Kendi kimliğinizi sorgulayan köksüz bireyler olmamız isteniyor" deniliyor. Dijital vicdan, küresel sistemin bireyleri pasifleştirmesine aracılık edebilir. Oscar Arias Sanchez'in eleştirisi gibi, silah endüstrisi harcamaları vicdan başarısızlığını gösteriyor. Olumlu yönde, online aktivizm platformları gibi Avaaz, vicdanı harekete geçiriyor. Edward Snowden'ın whistleblowing eylemi, dijital vicdanın gerçek değişim yaratabileceğini kanıtlıyor. Ancak, TDK'nın seçimiyle sorgulanan şu soru kalıyor: Vicdanımız içimizde mi, yoksa ekranlarımızda mı yaşıyor?

Bu kavram, bireyleri daha duyarlı gösterse de çoğu zaman pasif kılıyor. Dijital vicdan, farkındalığı artırırken eylemi azaltıyor ve toplumları dönüştürüyor. Merak uyandıran bir soru: Bu evrim, insanlığı daha mı etik yapacak, yoksa vicdanı tamamen sanal mı kılacak? Sizce dijital vicdan gerçek bir vicdan mı? Yorumlarınızı aşağıda paylaşın, tartışalım!

Ahde Vefa Platformu Başkanı Nuran Kırlak